Ο SARS-CoV-2 έχει περιγραφεί ως ο αιτιολογικός παράγοντας αναπνευστικών λοιμώξεων με ποικίλη σοβαρότητα. Για να καλυφθεί ολόκληρο το φάσμα των διαφορετικών πορειών της ασθένειας, αναπτύχθηκε ο όρος νόσος του κοροναϊού (COVID-19). Οι πιο σοβαρές μορφές αναπνευστικής λοίμωξης αναφέρονται επίσης ως Σοβαρή Ειδική Μεταδοτική Πνευμονία (SSCP) [1].

Έχει καταδειχθεί ότι πυρετός άνω των 39 °C, η κόπωση και ο ξηρός βήχας αποτελούν τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα στους ασθενείς με COVID-19. To 60-100% των προσβεβλημένων ατόμων παρουσιάζει τα εν λόγω συμπτώματα [2] [3] [4]. Μια μικρή μερίδα ασθενών παρουσιάζει δύσπνοια, παραγωγικό βήχα, αιμόπτυση, μυαλγία, κεφαλαλγία, πονόλαιμο και ρινόρροια (καταρροή). Έχουν παρατηρηθεί περιστασιακά θωρακικό άλγος, κοιλιακό άλγος, ναυτία, έμετος και διάρροια. Είναι ενδιαφέρον ότι σε περίπου 1 στους 10 ασθενείς παρατηρείται σύγχυση [2]. Πρόσφατα, η απώλεια της οσμής και της γεύσης περιγράφηκε επίσης ως συμπτώματα. Ενώ οι ήπιας μορφής λοιμώξεις είναι συνήθως αυτοπεριοριζόμενες και επιλύονται εντός μερικών ημερών [5], η ασθένεια μπορεί να διαρκέσει περισσότερο από μία εβδομάδα και να εξελιχθεί σε σοβαρής μορφής νόσο με σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας και σηπτική καταπληξία. Αυτοί οι ασθενείς επιδεινώνονται ταχέως και διατρέχουν υψηλό κίνδυνο θανάτου από πολυοργανική ανεπάρκεια.

Η διαγνωστική απεικόνιση συνήθως καταδεικνύει φλεγμονώδεις μεταβολές στην κατώτερη αναπνευστική οδό που επιτρέπουν τη διάγνωση της πνευμονίας, με τα αμφοτερόπλευρα ευρήματα να είναι πολύ συνηθισμένα [3] [4]. Παρατηρήθηκαν συχνά πυκνώσεις με εικόνα θαμβής υάλου, ενώ η σπηλαίωση των πνευμόνων, τα διακριτά πνευμονικά οζίδια, οι υπεζωκοτικές εκκρίσεις και η λεμφαδενοπάθεια δεν είναι χαρακτηριστικά της COVID-19 [6]. Αξίζει να σημειωθεί ότι η απουσία παθολογικών ευρημάτων στη θωρακική απεικόνιση δεν αποκλείει την περίπτωση λοίμωξης από τον SARS-CoV-2. Παρατηρείται ουδετεροφιλία και λεμφοπενία σε περίπου το ένα τρίτο των ασθενών με COVID-19 [2] [4].

Τα ακριβή κριτήρια σχετικά με το ποια άτομα πρέπει να υποβληθούν σε εξετάσεις για την COVID-19 έχουν δημοσιευτεί από τον ΠΟΥ και το Αμερικανικό Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC). Τα εν λόγω κριτήρια ποικίλουν και επιδέχονται τροποποίηση, καθώς καθίστανται διαθέσιμα νέα στοιχεία σχετικά με την παρουσία του SARS-CoV-2 εκτός της επαρχίας Hubei της Κίνας και τις πιθανές οδούς μετάδοσης [7] [8]. Πέραν τούτου, ο ΠΟΥ έχει συντάξει προσωρινές κατευθυντήριες γραμμές για την εργαστηριακή διάγνωση των μορφών λοίμωξης που προκαλεί ο 2019-nCoV και παρέχει έναν κατάλογο των ιδρυμάτων με τα οποία μπορεί να επικοινωνήσει κάποιος για τον σκοπό αυτό [9]. Ανέπτυξαν μια σειρά δοκιμασιών γονιδιακής ενίσχυσης, ειδικά πρωτόκολλα RT-PCR σε πραγματικό χρόνο, για την επιβεβαίωση της παρουσίας του 2019-nCoV σε δείγματα του αναπνευστικού συστήματος [10] [11]. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν ρινοφαρυγγικά και στοματοφαρυγγικά επιχρίσματα καθώς και πτύελα, δείγματα από ενδοτραχειακή αναρρόφηση ή βρογχοκυψελιδική πλύση. Δεν έχουν δοθεί ακόμη συστάσεις όσον αφορά την προτίμηση των δειγμάτων ανώτερου ή κατώτερου αναπνευστικού για ανίχνευση του ιού σε περιπτώσεις ήπιας μορφής, αν και συνιστάται ένθερμα η χρήση δειγμάτων από τις κατώτερες αναπνευστικές οδούς σε περιπτώσεις σοβαρής και εξελισσόμενης νόσου.

Επιπροσθέτως, είναι δυνατή η συλλογή ζεύγους δειγμάτων ούρων από ασθενείς με υποψία λοίμωξης από SARS-CoV-2 [9]. Θα πρέπει να συλλέγονται κατά τη διάρκεια της πρώτης εβδομάδας της ασθένειας καθώς και 2-3 εβδομάδες αργότερα και ενδέχεται να επιτρέπουν μια πιο αξιόπιστη διάγνωση των ήπιων μορφών της λοίμωξης όταν θα καταστούν διαθέσιμες ορολογικές δοκιμασίες.

Πρέπει να σημειωθεί ότι ο έλεγχος για τον SARS-CoV-2 θα πρέπει να διεξάγεται ανεξάρτητα από το αν διαπιστώνεται συμβατικό αναπνευστικό παθογόνο. Δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες σχετικά με τον επιπολασμό των συλλοιμώξεων σε ασθενείς με COVID-19 και η παρουσία άλλων παθογόνων δεν αποκλείει τη λοίμωξη από SARS-CoV-2 [9].

Κάθε ύποπτη και επιβεβαιωμένη περίπτωση πρέπει να αναφέρεται αμέσως στις αρμόδιες αρχές δημόσιας υγείας. Το ίδιο ισχύει και αν λαμβάνονται απροσδόκητα αποτελέσματα. Στο πλαίσιο αυτό, υπογραμμίζεται ότι όλα τα πρωτόκολλα δοκιμών που έχουν δημοσιευθεί μέχρι σήμερα υπόκεινται σε επικύρωση.

Επί του παρόντος, δεν υπάρχει διαθέσιμη κάποια ειδική θεραπεία κατά του αιτιολογικού παράγοντα. Σε ασθενείς με COVID-19 χορηγήθηκαν αντιϊικά φάρμακα όπως η οσελταμιβίρη, η γανκυκλοβίρη, η λοπιναβίρη και η ριτοναβίρη, τόσο ενδοφλέβια όσο και από του στόματος [2], αλλά δεν υπάρχουν ακόμη διαθέσιμα στοιχεία σχετικά με την αποτελεσματικότητα αυτών των μέτρων. Η κλινική εμπειρία από προηγούμενες επιδημικές εκρήξεις νόσων του αναπνευστικού που προκλήθηκαν από κοροναϊό είναι μάλλον αποθαρρυντικές: δεν έχουν βρεθεί αντιϊικά φάρμακα που να ενδείκνυνται για τη θεραπεία του σοβαρού οξέος αναπνευστικού συνδρόμου (SARS) και του αναπνευστικού συνδρόμου της Μέσης Ανατολής (MERS) [4].

Παρά ταύτα, οι ασθενείς επωφελούνται από την παροχή ενδελεχούς υποστηρικτικής αγωγής και από τη θεραπεία των συνοδών παθολογικών καταστάσεων [2] [4]:

• Εφαρμόζεται συνήθως οξυγονοθεραπεία για τη βελτίωση της λειτουργίας των πνευμόνων. Ενδέχεται να καθίσταται απαραίτητος ο μηχανικός εξαερισμός και η εξωσωματική οξυγόνωση δια μεμβράνης.
• Χορηγούνται αντιβιοτικά ευρέος φάσματος, και ενδεχομένως αντιμυκητιασικά, για την πρόληψη και τη διαχείριση των συνοδών παθολογικών καταστάσεων.
• Χορηγούνται κορτικοστεροειδή. Ενδέχεται να συμβάλουν στη μείωση της φλεγμονής του πνευμονικού ιστού και να αποτρέψουν την αναπνευστική ανεπάρκεια, αλλά και να επηρεάσουν πολλές άλλες φυσιολογικές και παθολογικές διεργασίες.
• Επιπλέον, οποιαδήποτε επιδείνωση της λειτουργίας άλλων οργάνων, όπως η οξεία νεφρική βλάβη, απαιτεί επείγουσα προσοχή και στοχοθετημένη θεραπευτική αντιμετώπιση.

Τα κλινικά και επιδημιολογικά δεδομένα που έχουν συγκεντρωθεί μέχρι σήμερα υποδηλώνουν υψηλότερο κίνδυνο εμφάνισης σοβαρής νόσου σε ηλικιωμένα άτομα, ιδιαίτερα σε εκείνα με σύνοδες παθολογικές καταστάσεις [4]. Το τρέχον ποσοστό θνησιμότητας της SSCP υπολογίζεται σε 2-5% [1], αλλά το συνολικό ποσοστό της SSCP σε ασθενείς με COVID-19 απομένει προς εξακρίβωση.

Όσον αφορά την πρόγνωση για κάθε ασθενή ατομικά, ο Chen και συνεργάτες δήλωσαν ότι τα χαρακτηριστικά των ασθενών που παρουσίασαν δυσμενείς εκβάσεις ήταν σύμφωνα με τη βαθμολογία στο MuLBSTA, ένα πρόωρο πρότυπο πρόβλεψης θνησιμότητας σε ιογενή πνευμονία [2]. Το μοντέλο αυτό θεωρεί ως μη ευνοϊκούς προγνωστικούς παράγοντες την παρουσία πολυλοβοδών διηθήσεων, χαμηλού αριθμού λεμφοκυττάρων και βακτηριακών συλλοιμώξεων, το ιστορικό καπνίσματος, την υπέρταση και την προχωρημένη ηλικία [12].

Ο Lu και συνεργάτες πραγματοποίησαν έναν εις βάθος χαρακτηρισμό του SARS-CoV-2 και παρείχαν την αλληλουχία γονιδιώματος πλήρους μήκους του παθογόνου [13]. Σύμφωνα με τις φυλογενετικές αναλύσεις τους, ο SARS-CoV-2 ανήκει στο γένος των βητακοροναϊών και στο υπογένος sarbecovirus. Ένας άλλος πολύ γνωστός ιός του υπογένους sarbecovirus είναι ο SARS-CoV, ο οποίος προκάλεσε την πανδημία της SARS, μεταξύ του 2002 και του 2004. Λόγω της σχετικά στενής σχέσης τους, η ονομασία SARS-CoV-2 έχει προταθεί από την ομάδα μελέτης κοροναϊών της Διεθνούς Επιτροπής για την Ταξινόμηση των Ιών, ως η πλέον κατάλληλη για το παθογόνο που προκαλεί την COVID-19 [14].

Είναι ενδιαφέρον ότι ο SARS-CoV-2 έχει αποδειχθεί ότι σχετίζεται περισσότερο με δύο κοροναϊούς που προκαλούν το από τις νυχτερίδες προερχόμενο SARS παρά με τον αιτιολογικό παράγοντα του SARS [13]. Μιλάμε λοιπόν για μια ζωονόσο; Πράγματι, η COVID-19 έχει περιγραφεί ως πιθανή ζωονόσος [1], αλλά μια ιταλο-βραζιλιάνικη μελέτη για την εξέλιξη του ιού προτείνει την ύπαρξη ενός ενδιάμεσου φορέα: ο Benvenuto και συνεργάτες πρότειναν ότι ο ιός προσέβαλε αρχικά τις νυχτερίδες οι οποίες με τη σειρά τους τον μετέδωσαν σε κάποιο άλλο, άγνωστο είδος ζώων, το οποίο μόλυνε τον άνθρωπο [15]. Πιθανώς, ένα ζώο που πωλείται στην αγορά θαλασσινών στη Wuhan της Κίνας, έδρασε ως ενδιάμεσος ξενιστής διευκολύνοντας την εμφάνιση του ιού στους ανθρώπους [13]. Υπάρχουν ομοιότητες με προηγούμενες εξάρσεις επιδημίας από κοροναϊό, συγκεκριμένα από την προαναφερθείσα πανδημία του SARS και την εκδήλωση του MERS που ξεκίνησε το 2012. Οι νυχτερίδες έχουν αναγνωριστεί ως η φυσική δεξαμενή τόσο του SARS-CoV όσο του MERS-CoV, ενώ άλλα ζώα, ήτοι η μασκοφόρα φοινικοσιβέτα και η αραβική καμήλα, ενήργησαν ως ενδιάμεσοι ξενιστές [16] [17].

Παρότι ο SARS-CoV-2 εμφανίστηκε στην κινεζική μητρόπολη Wuhan, οι ταξιδιώτες μετέφεραν γρήγορα τον ιό σε ολόκληρη τη χώρα και πέρα από τα σύνορά αυτής, προκαλώντας δευτερεύουσες αλυσίδες μετάδοσης σε μια ευρύτερη γεωγραφική περιοχή. Στις 13 Ιανουαρίου 2020, οι αρχές της Ταϊλάνδης επιβεβαίωσαν το πρώτο κρούσμα εκτός Κίνας.

Ο σημερινός αριθμός λοιμώξεων παγκοσμίως, σύμφωνα με την έκθεση κατάστασης που δημοσίευσε ο ΠΟΥ στις 17 Μαρτίου 2022, είναι 460 280 168 [18].

Οι πάσχοντες ασθενείς πρέπει να εντοπίζονται έγκαιρα ώστε να αποτρέπεται οποιαδήποτε περαιτέρω εξάπλωση της νόσου. Απαιτείται συντονισμένη διεθνής απόκριση για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης και τη μείωση του κινδύνου για τη δημόσια υγεία που προκαλεί ο SARS-CoV-2, λόγος για τον οποίο ο ΠΟΥ κήρυξε την κατάσταση πανδημίας στις 11 Μαρτίου 2020.

Η μετάδοση πραγματοποιείται από άτομο σε άτομο, μέσω σταγονιδίων ή μέσω φυσικής επαφής μεταξύ δύο ατόμων [1]. Οι μικροβιοφόρες ουσίες ενδέχεται επίσης να διαδραματίζουν ρόλο στην εξάπλωση της COVID-19 [18]. Η λανθάνουσα περίοδος (ή περίοδος επώασης) κυμαίνεται από δύο ημέρες έως δύο εβδομάδες και πρέπει να εξεταστεί σοβαρά η πιθανότητα ότι ο ιός μπορεί να μεταδοθεί σε άλλα άτομα πριν από την εμφάνιση των συμπτωμάτων. Παρότι η μόλυνση από επαφή με ασυμπτωματικό άτομο έχει αναφερθεί στη Γερμανία, η αντίστοιχη μελέτη περίπτωσης ενημερώθηκε όταν διατέθηκαν νέες πληροφορίες που ανέτρεψαν τα αρχικά συμπεράσματα [5]. Έτσι, έως σήμερα, δεν υπάρχουν στοιχεία ότι οι ασθενείς είναι μεταδοτικοί πριν παρουσιάσουν συμπτώματα. Δεν είναι επίσης γνωστό για ποιο χρονικό διάστημα ο ιός μπορεί να εξαπλωθεί από κάποιο άτομο που έχει αναρρώσει από την ασθένειά του.

Προκειμένου να αποφευχθεί η COVID-19, πρέπει να εφαρμόζονται οι βασικές αρχές για τη μείωση του κινδύνου προσβολής από οξείες λοιμώξεις του αναπνευστικού και μετάδοσης αυτών. Αυτές οι αρχές περιλαμβάνουν τακτικό πλύσιμο των χεριών με σαπούνι, ειδικά μετά από άμεση επαφή με άρρωστα άτομα ή με το περιβάλλον τους και αποφυγή στενής επαφής με άτομα που εμφανίζουν συμπτώματα αναπνευστικής νόσου. Από την άλλη πλευρά, τα άτομα που πάσχουν από συμπτώματα του αναπνευστικού, συνιστάται να παραμένουν σε απόσταση από τους υπόλοιπους, να καλύπτουν το βήχα και το φτέρνισμα και να αντιμετωπίζουν σοβαρά το ζήτημα της προσωπικής τους υγιεινής. Σε περίπτωση πυρετού, βήχα και πιθανής έκθεσης στον SARS-CoV-2, θα πρέπει να αναζητήσετε αμέσως ιατρική συμβουλή. Η απροστάτευτη επαφή με εκτρεφόμενα και άγρια ζώα θα πρέπει να ελαχιστοποιείται. Σε περιβάλλοντα υγειονομικής περίθαλψης, οι πρακτικές πρόληψης και ελέγχου των λοιμώξεων θα πρέπει να εφαρμόζονται αυστηρά και να βελτιώνονται όπου χρειάζεται.

Σε μεγαλύτερη κλίμακα, μπορούν να ληφθούν ξεχωριστά μέτρα για τη μείωση της πιθανότητας εμφάνισης παθογόνων. Οι αγορές ζωντανών ζώων, όπως η αγορά θαλασσινών της πόλης Wuhan, αποτελούν την ιδανική εστία νέων λοιμωδών νόσων: υπάρχει στενή επαφή μεταξύ ζώων και ανθρώπων και εκτεταμένη ανταλλαγή γενετικού υλικού μεταξύ ιών που φιλοξενούνται στα ζώα ή τον άνθρωπο. Αυτές οι συνθήκες αυξάνουν σε μεγάλο βαθμό την πιθανότητα ανθρώπινης μόλυνσης και την ενδεχόμενη μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο, οι οποίες αποτελούν δύο από τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση πανδημίας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εν λόγω αγορές ζώων έχουν υποστεί δριμεία αλλά δικαιολογημένη κριτική για χρόνια. Δεν βοηθάει καθόλου το ζήτημα ότι η παράνομη εμπορία άγριων ζώων, ενδεχομένως απειλούμενων με εξαφάνιση, ακμάζει στις αγορές αυτές.

Η COVID-19 είναι μια αναδυόμενη λοιμώδης νόσος που προκαλείται από τον SARS-CoV-2. Ο εν λόγω παθογόνος παράγοντας εντοπίστηκε για πρώτη φορά στην κινεζική επαρχία Hubei και στη συνέχεια αποδείχθηκε ότι προέρχεται από μια αγορά ζωντανών ζώων στην πόλη Wuhan. Ο ΠΟΥ αξιολόγησε την τρέχουσα έξαρση ως πανδημία.

Προς το παρόν, δεν υπάρχει διαθέσιμο εμβόλιο για την COVID-19. Επιστήμονες σε διάφορες χώρες καταβάλλουν έντονες προσπάθειες για να αλλάξουν αυτή την κατάσταση, αλλά τα εμβόλια δεν αναμένεται να είναι διαθέσιμα για τουλάχιστον ένα ακόμη έτος. Αυτό αυξάνει τη σημασία των ισχυρών μέτρων για τον εντοπισμό των πρώιμων κρουσμάτων της COVID-19, την απομόνωση και τη θεραπεία των πασχόντων, την παρακολούθηση των επαφών που είχαν και την προώθηση μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης ανάλογα με τον κίνδυνο.

Έχει προκύψει ιδιαίτερη αναταραχή από την εμφάνιση του 2019-nCoV, ενός νέου κοροναϊού που προκαλεί ήπιας έως σοβαρής μορφής λοίμωξη του αναπνευστικού στην Κίνα και σε πολλές άλλες χώρες σε όλο τον κόσμο. Απαιτούνται προληπτικά μέτρα, όπως η αποφυγή στενής επαφής με οποιονδήποτε παρουσιάζει συμπτώματα νόσου του αναπνευστικού, η αναζήτηση ιατρικής συμβουλής σε περίπτωση εμφάνισης συμπτωμάτων που ομοιάζουν με αυτά της γρίπης και η παροχή πληροφοριών στους εργαζομένους στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης.

Η νόσος που προκαλείται από τον SARS-CoV-2 ονομάζεται COVID-19, δηλαδή η "νόσος του κοροναϊού 19". Τα συμπτώματα εμφανίζονται συνήθως εντός 2-14 ημερών μετά την έκθεση και περιλαμβάνουν πυρετό, κόπωση και βήχα. Μερικοί ασθενείς μπορεί επίσης να παρουσιάσουν μυαλγία, κεφαλαλγία, πονόλαιμο ή ρινική καταρροή. Ενώ οι ήπιας μορφής λοιμώξεις συνήθως βελτιώνονται εντός λίγων ημερών, η COVID-19 μπορεί να ακολουθήσει μια σοβαρή εξέλιξη και να οδηγήσει σε πνευμονία, καταπληξία και τελικά θάνατο.

Επειδή η COVID-19 δεν μπορεί να διακριθεί κλινικά από άλλες αιτίες πνευμονίας, είναι εξαιρετικά σημαντικό οι ασθενείς να παρέχουν ακριβείς πληροφορίες σχετικά με πρόσφατα ταξίδια, διαμονές σε νοσοκομεία και στενή επαφή με άτομα που ενδέχεται να έχουν εκτεθεί. Η συνεργασία του ασθενούς είναι καθοριστικής σημασίας για την αντιμετώπιση της επιδημίας COVID-19, τη μείωση του χρόνου έως τη διάγνωση και τα μέτρα που αποτρέπουν την έκθεση άλλων. Κάθε ύποπτο κρούσμα από COVID-19, πρέπει να απομονωθεί, να εξεταστεί ανάλογα και να λάβει υποστηρικτική αγωγή, κατά περίπτωση.

1. Wu YC, Chen CS, Chan YJ. Overview of The 2019 Novel Coronavirus (2019-nCoV): The Pathogen of Severe Specific Contagious Pneumonia (SSCP). J Chin Med Assoc. 2020.
2. Chen N, Zhou M, Dong X, et al. Epidemiological and clinical characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study. Lancet. 2020.
3. Huang C, Wang Y, Li X, et al. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet. 2020.
4. Wang D, Hu B, Hu C, et al. Clinical Characteristics of 138 Hospitalized Patients With 2019 Novel Coronavirus-Infected Pneumonia in Wuhan, China. Jama. 2020.
5. Rothe C, Schunk M, Sothmann P, et al. Transmission of 2019-nCoV Infection from an Asymptomatic Contact in Germany. N Engl J Med. 2020.
6. Chung M, Bernheim A, Mei X, et al. CT Imaging Features of 2019 Novel Coronavirus (2019-nCoV). Radiology. 2020:200230.
7. Centers for Disease Control and Prevention. Evaluating and Reporting Persons Under Investigation (PUI). https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/hcp/clinical-criteria.html. Accessed March 12, 2020.
8. World Health Organization. Clinical management of severe acute respiratory infection when novel coronavirus (nCoV) infection is suspected. https://www.who.int/publications-detail/clinical-management-of-severe-acute-respiratory-infection-when-novel-coronavirus-(ncov)-infection-is-suspected. Accessed March 12, 2020.
9. World Health Organization. Coronavirus disease (COVID-19) technical guidance: Laboratory testing for 2019-nCoV in humans. https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/laboratory-guidance. Accessed March 12, 2020.
10. Corman VM, Landt O, Kaiser M, et al. Detection of 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) by real-time RT-PCR. Euro Surveill. 2020; 25(3).
11. Centers for Disease Control and Prevention. CDC 2019-Novel Coronavirus (2019-nCoV) Real-Time RT-PCR Diagnostic Panel: Instructions for Use. 2020.
12. Guo L, Wei D, Zhang X, et al. Clinical Features Predicting Mortality Risk in Patients With Viral Pneumonia: The MuLBSTA Score. Front Microbiol. 2019; 10:2752.
13. Lu R, Zhao X, Li J, et al. Genomic characterisation and epidemiology of 2019 novel coronavirus: implications for virus origins and receptor binding. Lancet. 2020.
14. Gorbalenya AE, Baker SC, Baric RS, et al. Severe acute respiratory syndrome-related coronavirus: The species and its viruses – a statement of the Coronavirus Study Group. bioRxiv. 2020:2020.2002.2007.937862.
15. Benvenuto D, Giovannetti M, Ciccozzi A, Spoto S, Angeletti S, Ciccozzi M. The 2019-new coronavirus epidemic: evidence for virus evolution. bioRxiv. 2020:2020.2001.2024.915157.
16. Mohd HA, Al-Tawfiq JA, Memish ZA. Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus (MERS-CoV) origin and animal reservoir. Virol J. 2016; 13:87.
17. Shi Z, Hu Z. A review of studies on animal reservoirs of the SARS coronavirus. Virus Res. 2008; 133(1):74-87.
18. World Health Organization. Coronavirus Disease (COVID-19) Dashboard. https://covid19.who.int/. Accessed March 17, 2022.